سوابق تاریخی سیل در تبریز
شهر تبریز تا چندی پیش منطقه‌ای سیل گیر بوده است. مهران‌رود یا میدان‌چای که از کوههای سهند سرچشمه گرفته و پس از طی مسیری وارد شهر تبریز شده و از میان شهر می‌گذرد، بارها طغیان کرده و خرابیهای بسیار به بار آورده است. تاورنیه فرانسوی در سال 1045 ﻫ . ق (1636 م) درباره خرابیهای ناشی از طغیان این رود چنین می‌نویسد:
رودخانه کوچکی از وسط شهر تبریز می‌گذرد که آبش هم به قدر کفایت خوب است و سه پل یک چشمه روی آن بنا شده که به واسطه آنها از این طرف شهر به طرف دیگر رفت و آمد می‌نمایند. این رودخانه را می‌توان یک نهر یا مسیل نامید که گاهی طغیان کرده و یک قسمت شهر را خراب کرده، آسیب بسیار وارد می‌آورد.
شاردن که حدود سی و چند سال بعد از تاورنیه از تبریز گذشته، می‌نویسد: رودخانه کوچک و یا سیلابی که از مرکز شهر می‌گذرد و اسپینگ چا (؟) نامیده می‌شود، غالباً در اثر طغیان، خرابی‌ها و خسارات زیادی به بار می‌آورد و خانه‌هایی را که در اطراف این رودخانه قرار دارند، با خود می‌برد، این رودخانه به رود دیگری (آجی‌چای) که در فصول بارانی و در زمستان از رود سن پاریس کم عرض‌تر نیست، می‌پیوندد (رئیس‌نیا، 1368: 977).
نخستین سیل ویرانگری که از این شهر گزارش شده است به سده 8 ﻫ . ق (14 م) مربوط است که علت آن را ساختن سد توسط روستاییان در 12 کیلومتری شرق تبریز (احتمالاً در باسمنج) برای انحراف آب به مزارعشان دانسته‌اند.
در حدود سال 1044 ﻫ . ق (1634 م) برای مقابله با سیلهای ناشی از طغیان مهران‌رود آبراهه‌های عمیق و سدی استوار با سنگ و ساروج ساخته شد. پس از تکمیل این سد در یکی از طوفانها و بارندگی‌های تابستانی، سیلی بزرگ راه افتاد ولی به سبب وجود سد چندان ویرانی به بار نیامد.
سیل بزرگ دیگری در 1288 ﻫ . ق (1871 م) جاری شد که به سبب آن نیز خسارات زیادی به بار نیامد (موسوی بجنوردی، 1385: 422).
نادرمیرزا سیلی را که در 17 جمادی‌الاول سال 1288 ﻫ . ق اتفاق افتاده و خرابی‌هایی را که به بار آورده است چنین توصیف می‌کند: سیلی بزرگ آمده بود و بدین شهر خرابی‌ها کرده و آنچنان بود که به نماز پیش بی‌آنکه به تبریز اثری از باران باشد، او از رعد از مشرق بلند شد. تگرگ و بارشی بسیار بدان سوی باریده، سیل برخاست. از روستای بارنج هر چه به پیش آمد از خانه و حدیقه و اشجار بمالید و ویران کرد تا به شهر رسید و هر دو ساحل مهران‌رود هر چه از بنا نزدیک رود بود، ویران کرد، چون به محاذات بقعه صاحب‌الامر علیه‌السلام رسید، یک طرف بازار مسگران را ویران کرد و از طرف جنوبی میدان راهی گشوده، دکاکین و سراها و گرمابه ها ویران کرد. از این سوی شعبه‌ای به راسته کوچه افتاد و بسیار سرا فرومالید و شعبه‌ای به راسته بازار راه کرد و ویرانی‌ها کرد . این سیل به مجرای قنوات افتاد، همه انباشته شد و از آبار چاههای قنوات بجوشید و سراها ویرانه کرد و بسیار مال از مردم نابود شد. این سیل تا به نصف بازار جاری شد. گفتند به 14هزار خانه صدمه رسید. آب سیل را بویی زشت بود. پس از این سیل به پایمردی خواجه محتشم صاحب‌دیوان، تمامی اهل این شهر مالی بزرگ دادند، شاهنشاه ناصرالدین‌شاه نیز هزار تومان عطا فرمودند، سدی از سنگ و آهک که امتداد آن از اواخر روستای بارنج است تا به نزدیک پل‌آجی عمارت کردند، به هر دو ساحل مهران رود. بدان قسمت سدی بساختند که تاکنون (حدود سال 1302 ﻫ . ق) خللی نیافته است (نادرمیرزا، 1373: 212_211).
سیل دیگری در سال 1308 ﻫ . ش جاری شد که بر اثر آن دو‌هزار خانه ویران شد و بخش عمده‌ای از بازار نیز آسیب دید و 375 تن کشته شدند (موسوی بجنوردی، 1385: 422).
در اواخر تیر ماه سال 1310 ﻫ . ش هم این رودخانه طغیان کرده و گزارشی از آن در روزنامه اطلاعات (28 تیر ماه همان سال) به چاپ رسیده است:
... سه ساعت بعد از ظهر جمعه گذشته بدون اینکه در شهر یک قطره باران بیاید، صدای رعد و برق شدیدی شنیده شد و در همان ساعت سیل مهیبی که رودخانه میدان‌چای را مملو کرده بوده است، جاری می‌شود. سیل از رودخانه تجاوز کرده از مقابل باغ ملی در محله ششگلان جاری شده و به ارتفاع دو زرع کوچه‌ها را احاطه کرده، وارد کاروانسراها شده و خرابی‌ها به بار آورده است. در ادامه مسیر وارد بازار مسگرها و میدان صاحب‌الامر شده و از طرف محله امیرخیز جریان پیدا کرده و در شمال طول راه خرابی مفصلی وارد کرده است.
از مقاله‌ای که چند روز بعد در همان روزنامه به چاپ رسیده، چنین مستفاد می‌شود که سیل مزبور در طی چهار سال (1306 تا 1310) چهارمین سیلی بوده که به شهر یورش آورده است. بنابراین تبریز روی هم رفته در معرض خطر سیل قرار داشته و از هر دو سه سال قسمتهایی از آن دستخوش سیل و ویرانی می‌شده است. در 8 مرداد سال 1313 ﻫ . ش دوباره سیل مهیبی تبریز را در بر می‌گیرد و خسارات بسیاری وارد می‌کند و یک عده از عمارات مهم شهر من جمله اداره ایالتی و عمارت نظمیه خسارات بسیار می‌بینند و خانه‌های مردم را سیل ویران می‌کند. این سیل مهیب از سمت راه تهران و قوری‌چای وارد شهر شده، در امتداد خیابان پهلوی به طرف راه جلفا و ایستگاه راه‌آهن سرازیر می‌شود. مطابق آنچه تخمین زده شده بود، خسارات وارده به مردم بیش از یک میلیون تومان و خسارات وارده به ادارات دولتی نیز متجاوز از دویست هزار تومان بوده است.
پس از این سیل مهیب که آثار مخرب بسیاری بر کالبد شهر گذارد، تعریض بستر مهران‌رود به عنوان یکی از مسائل مهم شهری مورد توجه قرار گرفت تا اینکه در 17 مرداد همان سال، موضوع سیل تبریز در مجلس شورای ملی مطرح گردید و در جریان مباحثه گو اینکه دولت اقدامات لازمه را نموده و مبلغی برای اقدام به سد‌سازی و غیره داده است. پس از آن شهرداری تبریز اقدام به تعریض بستر این رودخانه و ساختن سد محکمی نموده است تا بدین طریق از خطر سیل پیشگیری به عمل آید (رئیس نیا، 1368: 986 _ 978).
فهرست منابع :
* رئيس‌نيا، ر. (1368). آذربايجان در سير تاريخ ايران از آغاز تا اسلام (بخش دوم)، چاپ اول، تبريز: انتشارات نيما
* موسوي بجنوردي، ك. (1385). دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، چاپ اول، تهران: نشر مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، جلد چهاردهم
* نادرميرزا. (1373). تاريخ و جغرافياي درالسلطنه تبريز، چاپ اول، تبريز: انتشارات ستوده