سوابق تاریخی زمین‌لرزه در تبریز
فلات ایران یکی از نقاط زلزله‌خیز جهان است و در مقام دهم در بین 51 منطقه زلزله خیز جهان قرار دارد. تغییر و تحول کوههای جوان این منطقه که موجب پیدایش چین‌خوردگیهای جدید و شکستگی لایه‌های زمین است، علت اصلی زلزله‌خیز بودن این منطقه است. مطالعات تاریخی زلزله‌نگاری، نشانگر آن است که تبریز نیز جزو مناطق زلزله‌خیز ایران به شمار می‌رود. به طوریکه این منطقه از 634 سال قبل از میلاد مسیح فعالیت لرزشی داشته است. نویسندگان و مورخین وقوع زلزله‌های متعددی را در طول تاریخ شهر تبریز ثبت کرده‌اند. بر اساس این مستندات، این شهر بر اثر زلزله‌های مهیب، چندین بار کاملاً ویران شده است. مطالعات تاریخی و زلزله‌نگاری تا نیمه قرن نهم میلادی اطلاعات موثقی در اختیار نمی‌دهد. ولی از نیمه دوم این قرن، زمین لرزه‌های متعددی را که در این شهر به وقوع پیوسته است، می‌توان در منابع تاریخی و سفرنامه‌های متعددی که توسط سیاحان گرد آمده‌اند، پی‌جویی کرد.
زمین‌لرزه سال 244 ﻫ . ق (858 م)
نخستین زمین‌لرزه تبریز که در تاریخ به صورت مکتوب می‌توان یافت، زمین‌لرزه سال 244 ﻫ . ق است. در
این روزگار هنوز تبریز شهرکی بیش نبود و در شمارش شهرهای آذربایجان در آخرین پایه پس از شهرهای: اردبیل، بردعه، ورثان، سراو، برزند و مرند قرار می‌گرفت.
کهنترین آگاهی که از این زمین لرزه در دست داریم، نوشته حمدالله مستوفی قزوینی در کتاب نزهت‌القلوب است که می‌نویسد: در سنه اربع و اربعین و ماء‌تین بعهد متوکل خلیفه عباسی به زلزله خراب شد، خلیفه آن را به حالت عمارت آورد www.vojoudi.com)).
به هر حال آنچه مسلم است اینکه از چگونگی این زمین‌لرزه و اینکه در چه ماه و چه فصل و روزی اتفاق افتاده است، اطلاع چندانی در دست نیست که بتوان به صورت مستحکم در مورد آن به نقد و بررسی پرداخت (عمرانی، اسمعیلی‌سنگری، 1385: 29).
زمین‌لرزه سال 434 ﻫ . ق (1042 م)
دومین زمین‌لرزه سخت و ویرانگر تبریز، زمین‌لرزه سال 434 ﻫ . ق می‌باشد که با زلزله 244 ﻫ . ق، حدود یک‌صد و نود سال فاصله داشته است. در این فاصله زمانی، شهر تبریز روی به گسترش و آبادانی نهاده و یکی از زیباترین شهرهای آذربایجان به شمار می‌رفت www.vojoudi.com)).
ناصر‌خسرو چهار سال پس از وقوع زلزله تبریز از این شهر دیدن کرده و می‌نویسد: مرا حکایت کردند که بدین شهر زلزله افتاد، شب پنجشنبه هفدهم ربیع الاول سنه اربع و ثلاثین و اربعمائه (434) و در ایام مسترقه بود، پس از نماز خفتن بعضی از شهر خراب شده بود و بعضی دیگر آسیبی نرسیده بود و گفتند چهل‌هزار آدمی هلاک شد (عمرانی، اسمعیلی سنگری، 1385: 30).
نخستین جنبش و لرزش در زمین‌لرزه این سال به نوشته قاضی رکن‌الدین خویی در "مجمع ارباب الملک" که حمدالله مستوفی آن را در نزهت‌القلوب آورده و نیز به نوشته قاضی احمد غفاری در "تاریخ نگارستان"، شب آدینه چهاردهم صفر (17 اکتبر 1042 م) میان شام و خفتن روی داده و مردم بسیاری از آسیب آن کشته و زخمی شده‌اند. سپس نیز تا یک ماه گاه به گاه، زمین همچنان می‌لرزیده است www.vojoudi.com)).
ابن‌اثیر تعداد کشته شدگان زلزله را در حدود 50 هزار تن عنوان می‌کند و می‌نویسد: دژ و باروی شهر و بازارها و خانه‌ها و بیشتری از سرای پادشاهی را ویران ساخت و امیر زنده ماند، برای اینکه در باغی جای داشت (عمرانی، اسمعیلی‌سنگری، 1385: 31).
ابی‌الفرج عبد‌الرحمن بن علی بن‌الجوزی در کتاب خود به نام "المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم" در یاد کردن پیشامدهای سال 434 ﻫ . ق چنین نوشته است: در تاریخ بیست و نهم جمادی الاولی، نامه‌ای از ابن جعفر ابن الزقی‌العلوی، نقیب موصول رسید که در آن نوشته بود؛ آگاهیهای صحیحی دریافت داشته درباره زمین‌لرزه سخت تبریز که قلعه و سور و دور و خانه‌ها و گرمابه‌ها و بازارها بیشتر دارالاماره را ویران ساخته است و امیر از این زمین‌لرزه جان به در برده چون آن روز در باغی بوده است و لشکریانش نیز به سلامت مانده‌اند زیرا آنان را به جنگ برادرش فرستاده بود، چون مردگان را که زیر آوارها مانده بودند شمار کردند، نزدیک به پنجاه هزار تن آدمی بود www.vojoudi.com)).
زمین‌لرزه سال 671 ﻫ . ق (1272 م)
سومین زمین‌لرزه تبریز که تا اندازه‌ای سخت بوده و در تاریخ یادی از آن کرده‌اند، زمین لرزه سال 671 ﻫ . ق که در زمان پادشاهی اباقاخان فرزند هلاکو‌خان مغول روی داده است. کهنترین متنی که در آن به این واقعه اشاره شده است، جامع‌التواریخ رشیدی نوشته خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر غازان‌خان و سلطان محمد خدابنده است که می‌نویسد: در شهور سنه احدی و سبعین و ستمایه در صمیم زمستان به محروسه تبریز زلزله عظیم حادث شد و تا چهار ماه گاه گاه زمین می‌لرزید. همچنین در کتاب مجمل فصیحی تألیف محمد خوافی نیز این چنین آمده است: زلزله در این سال (671) در تبریز واقع شد و بسیاری از خانه‌ها خراب شد و سر منارها بیفتاد (عمرانی، اسمعیلی‌سنگری، 1385: 32).
زمین‌لرزه سالهای 674 ، 704 ، 746 ، 957 ﻫ . ق
در میان سومین و چهارمین زمین‌لرزه بزرگ تبریز، چندین زمین‌لرزه و تکانهای نسبتاً سخت روی داده که در برخی نوشته‌ها از آنها یاد شده، از این گونه است زمین لرزه سال 674 ﻫ . ق و 704 ﻫ . ق ( 1304 م ) که درباره دومی در کتاب تاریخ الجاتیو آمده است: و روز شنبه بیستم رمضان سال 704 به آذربایجان زلزله قوی افتاد.
از این زمین‌لرزه جز این عبارت کوتاه آگاهی بیشتری در دست نیست و از اثرات آن در شهر تبریز ناآگاهیم. چهل و دو سال پس از این زمین‌لرزه، باز در سال 746 ﻫ . ق (1345 م) لرزش سخت دیگری در تبریز روی داده که مرکز آن شهر ملاذگرد در خاک عثمانی بوده و خبر آن را ابن فضل‌الله العمری در مسالک‌الابصار و گریگور کماختسی و هاکوپیان در نوشته‌های خود داده‌اند.
ابن فضل‌الله العمری در کتاب خود باز از وقوع زمین‌لرزه ویرانگری آگاهی می‌دهد که به سال 957 ﻫ . ق (1550 م) در تبریز رخ داده و زمین لرزشهای فراوان داشته است. به نوشته او تکانها تا شش روز ادامه داشته و یک کوه نزدیک تبریز چهار بخش شده و مقدار فراوانی دود و گرد و خاک بیرون ریخته و افق را تیره و تار کرده بوده است. آنچه از متون تاریخی بر‌می‌آید در سالهای 1056، 1060، 1133، 1134، 1169 و 1188 ﻫ . ق نیز در شهر تبریز زمینلرزههای متعددی به وقوع پیوسته است ولی خوشبختانه خسارت زیادی در اثر این زمین‌لرزه‌ها بر این شهر وارد نیامده است www.vojoudi.com)).
زمین‌لرزه سال 1194 ﻫ . ق (1780 م)
زمین‌لرزه 1194 ﻫ . ق یکی از سهمناکترین زلزله‌های شهر تبریز بوده است به طوریکه نخستین تکانهای سخت آن دو ساعت از آدینه شب سی‌ام ذی‌حجه سال 1193 ﻫ . ق گذشته، روی داده و تا بامداد فردای آن شب زمین تا چهل بار همچنان تکانهای سخت می‌خورده است. آمار کشته شدگان را در این زمین‌لرزه گوناگون نوشته‌اند؛ ریاض‌الجنه: همه کشته شدگان شهر و پیرامون آن را دویست‌هزار تن، تسلیه‌الابرار: شهر و پیرامون آن را دویست‌هزار تن، اولاد‌الاطهار: تنها شهر را یک‌صد هزار تن به جز زخمداران و پا شکستگان، میرزا حسن طباطبائی: چهل‌هزار تن، سر ویلیام اوزلی: چهل‌هزار تن و مادام دیولافوا: چهل هزار تن نقل کرده‌اند.
در وصف این زمین‌لرزه نویسنده ریاض‌الجنه آورده است که: در تبریز به بلندی یک وجب دیوار بر سر پا نمانده، در بیشتر کوهها، شکافهای بزرگ پدیدار گردیده و در راه شبلی شکافی دراز نزدیک به هفت فرسنگ به هم رسیده و در شعاع نزدیک به دوازده فرسنگ از پیرامون شهر در پی زمین‌لرزه ویران گردیده است (عمرانی، اسمعیلی سنگری، 1385: 34).
پس از آخرین زمین‌لرزه مهیب تبریز، زمینلرزههای دیگر نیز در این شهر به وقوع پیوسته است ولی خسارات ناشی از آنها چندان قابل توجه نبوده است. اکنون بیش از دو قرن است که زمین‌لرزه مخربی در تبریز روی نداده است ولی تحلیل این دوره آرامش نسبی به سادگی ممکن نبوده و به استناد آن نمی‌توان امکان وقوع زمینلرزههای شدید را در این شهر منتفی دانست چراکه استعداد منطقه حاکی از شرایط برای ایجاد زمینلرزههای شدید است (مهندسین مشاور عرصه، 1380: 12_1).
فهرست منابع :
* عمراني، ب. اسمعيلي سنگري، ح. (1385). بافت تاريخي شهر تبريز، چاپ اول، تهران: انتشارات سميرا
* مهندسين مشاور‌عرصه. (1380). طرح محور فرهنگي و تاريخي تبريز، سازمان مسكن و شهرسازي، جلد 1،2،3
* www.vojoudi.com